Җунгуә… Тинҗян җы йиҗү хуа мый йигә хуэйзўжынди щинни җизони: та җё заёнди сыщён зэмусы данлиндигә ганҗүә ба тамуди щин җуонманни. Ду минбыйдини, виса сычин җымуҗя йүдини, йинцы Җунгуәсы хуэйзўди лисы Зўгуй.
Даҗя җыдони, хуэйминди гын зэ Җунгуәни, замуди зўзў-быйбый зэ нэтар чўли шы, гуәли гуонйинли. Таму шыщин-шыйиди фили гункў фаҗонли зыҗиди Зўгуйли. Кәсы йиху гуйҗяди сынхуәшон йүли да гэбянли: хуэйзўжынму шубухалэ дэдў япыйди йимяр, ноли бодун, дали бэҗонли. Җыгәди йинцышон 1877 няншон таму мәдыйфорди ба чин җя лёха, доли Җун-Яли. Җы зу бонҗер 139 нян хуэйзў зэ җыгә җүнмый дифоншон җўдини. Щянзэди Хазахстан, Хырхызстан, Узбекистан ги да Җунгуә гуәлэди хуэйзўжынму чынха щин Зўгуйли. Җинтян 100 дуә чян лохуэйхуэйжынму зэ җы сангә зыю гуәҗя гуә тэпин гуонйиндини, лян данлин минзў йитун щюгэ чин җядини, тёён вамудини, фаҗон зыҗиди вынмин дэ куйчындини.
Зусыди, гуәли җыще няндэли еба, кәсы хуэйзў ба гәҗяди чиннён йүян мә вондё! Чўгуә җыгә таму ба хуэйзў минжынди куйчын дэ щёнщү, ба замуди вынмин щищи-щёнщёнди ду бохўхали. Таму ба зўщян зуәзохади фуҗү кучуан вынщүә е каншухали. Җы хан бусы хуэйзўжынмуди да шоншыма! Җы хан бусы замуди йүнчима! Дансы ба чиннён йүян бохўха, хуэйзў ба зыҗи е каншухани.
Җинтян чүаншыҗеди жынму ду җыдо Җун-яди хуэйзўни. Таму литу бушоди жынму вонщёнди лян хуэймин зў җи лэвонни, нэтарди куәщүәжынму шыканди чищин янҗю замуди йүян, лисы дэ вынминни. Линйирди җы җи нян литу гуон Бишкек чынни гуәли җигә толүн хуэйзўщүә либян вынтиди гуәҗи конференция. Цанҗяли җы җигә да хуэйди жынмуди чынфын литу е ю Җунгуәди, Россияди, Хазахстанди, Узбекистанди, Норвегияди, Фагуйди, Жыбынди куәщүәжынмуни. Җё вә сылёнчи, җы есы Җун-Я хуэйзўжынмуди лянмян. Кәсы до җисы еба, хуэйзўжынму ба зыҗиди лисы Зўгуй вонбудё. Җунгуә фанчон зэ тамуди щиннини, йинцысы нёнлозы ги тамуди эрнү да суйди сыхур зу ба зыҗи минжынди лисы, ба зўбыйди Җунгуә чинчир фәдини. Да җыгәшон мый йигә лохуэйхуэйди щинни ю хуэбоди вонщённи: цызо зэ ю йидяндяр нынгу, таму йидин ба лисы Зўгуй танвонйихарни, щён на шу ба та дуйихарни. Ду вонщёнди зэ Хуонхә бянни занйихарни, лонйихарни, зэ җыгә вида хәни щийигә зорни.
2011 нянди вуйүәни Хўда Торля ба вә е бәпэдо заму зўбыйди чин дифоншонли. Нэгә сыхур вә туфын-тусы лян Зўгуй лисы йүли мянли. Мин сычин, ганҗүә ба вәди кәлон ду җуонманли: щинни ю гощин, ю лёнхуә, ю бәщин. Вә кә ба хан вавади сыхур да җигә неҗон лоханди куни фәчўлэди юцу хуа сыщёнчелэли: «Хуэйчи, щён зэ лоҗяни вучонни…», «Щён җё ги вәди ляншон напа пе йи ба чинтўни…». Шы тян литу вә лян тэеди щинэ Щиан жыншыли, юҗуанли җүнмый Йинчуан дэ Ланҗули. Ё фәни, доли натар еба, гәли-гәлор нын җүәлэ «хуэйзўди видо»: фә хуашон, чыхәшон, чуандэшон… Җытарди жынму мяншан, жынйи, хуасо. Таму ги кижынмуди мый йигә вынти яндин зу ё ба шыщин-шыйиди хуэйда гишонни, ги зули милўди жын яндин ба йүнди җынлў зыгини. Зэ лисы Зўгуйни йиман җянхади зэмусы тинхади, зущён гуйҗун йиняр, йикуэр луәдо вәди щиннили. Ба юди луәйи вә шындо ги лисы Зўгуй, ги юминди Җунгуә җүхади сывын литули. Чин нянҗяму лян җигә сывын жыншыйихар.
Мә җүәчи юҗуан сыхур е гуәли. Вә лян дин ходи йинщён җуанхуэйҗяли, доли вәди щинэ Хазахстанли. Ложынди хуа мә фә цуә: «Җин җя, йин җя бу де зыҗиди чүн җя». Җыщер хуа фәди дуәму мё, йисы дуәму шын. Зущён фубон заму минжынди җыщер цунмин хуади шын йисыди йиён, мый йихуэй да йүанчур хуэйлэ, доли гәҗяди җяни, вәди щинни фанчон данлиндигә футан, фәбулэдигә чинсын, жәхуә. Данпа, җы е зусы щинэ Зўгуйди ганҗүә.
ХАН ФӘДИ: «ХУЭЙЛЭЛИ»
Щианди мын, ни лисы шын,
Җинҗянхади бушо.
Ни җянгуә хуоншонди дыйшын,
Җыдо минжын гуәхуә.
(далее…)