Вы здесь
Главная > Дунганская литература

Ги люйүә чý йи – чүан шыҗе бохý вамуди жызышон


Лохý дэ хýзы

Йигә лохý кын җё есынму зэ фулинни шу йицуанзы. Есынму шуче, лохý ба йигә есын җянди зу чышонли. Цун җыгәшон есынму зуәлигә хуэй, замуҗя таму ба лохý дуәтуәни.
–Вә зыҗи зэ лохý гынчян чини, ба ниму ду даҗюхани,-йигә тýзы фәли.
Есынму ба тýзыди хуа тинҗян, щёли:
— Хын, ни кан җыгә җуонвонгуй тýзы фәди са?
Тýзы җыдосы лохýди дýзы вәди сыхур доли, зу лонлон- бэбэди чили. Лохý ба тýзы канҗян, хухуди фәди:
-Ни за лэди җыму цы?
Тýзы хуэйдади фәди:
-Вә линди фи есын ги ни сунлэни, кәсы лýшон җё данлинди йигә лохý чышонли. Тинҗян җымуди хуа, лохý хули йишын:
-Ни ги вә ба нэгә лохý зыйиха, та да нани поли.
Тýзы ба лохý линдо йигә кý җин гынчян фәди:
-Зэ җытарни, җин литуни.
Лохý бадо җин яншон вон литу йиканса, йигә лохý зэ фишонни. Лохý ба фипиршонди йинйинзы канчын далинди лохýли, йигә җонзы тёхачи, янсыли.
Есынму ба җыгә йинщүн сычин җыдолиди сыхур, гощинзали. Таму ги тýзы доли да щели, ба та җёчын йинщүнли.

(далее…)

«Куэзу щятян фугуәни» щин сывын фу либян җи җү хуа

До мый йигә куәщүәжыншон йинчулэди дащё фу, куәщүә вынжон, сывын-җысы щихуан сычин. Йинцысы ба җыгә цэлё даҗун нянни, янҗюни, сыйүнни.  Жы зу фәди, тади гункӯ зэмусы фихади щинҗин мә вон фи.

Җинтян Хуэйзӯ зэмусы ханйү җунщинди куәщүәжынму, вонщёнди лян вәмуди тунхон, хо пын-ю Исхар Шисыр йидани гощинйихани, зэмусы ба та гунщийихани. Вәму җы зу бонҗер 40 няндыйли йикуәр зэ Хырхыз Республикади куәщүәйүанни гунзуәдини, йитун ви фаҗон хуэйзӯ вынмин ву зыҗиди җычян гӯзыдини. Хан зущён бу дуәди жызы зычян зэ җытар Исхар Шисыр дыйли фубәшы, бәшы, җёшу минтонли. Ё фәни, чўгуә янҗю хуэйзӯ кучуан вынщүә хуә та хансы хо сыҗя, нянҗяму чинчир ба зуәҗяди чёмё ю йисыди сывын зэ «Хуэймин бо» мянзышон няндини. Даҗя е җыдони ба тади җигә сывын зуәзочын шутин чүзыли, зущён «Зыҗинхуар», «Зэ Россия» з.д. Ще җыгә вынҗонди йисысы, щинҗин сыҗя дыйли йигә җычян лищин. Зэ   Гансў сынни, Ланҗу чынни,  Шыфан дащүәни  сыйүн хан зы зэмусы кириллица йинчўлэли йибын Шысыр Исхарди «Куэзу щятян фугуәни» сывын җи. Җыгә сывын җи йигун ю 320 мянзы. Фанйиҗяму вон сывын жи литу манли җуонҗинчили 354 сывын зэмусы чонпян сывын. Вон хан йүяншон фанлиди фанйиҗямусы Мә Чо зэмусы Хан Мёмё.

(далее…)

День национальной литературы Кыргызстана

Ежегодно 12 декабря отмечается День национальной литературы Кыргызстана. Праздник посвящается памяти выдающегося классика литературы Чингиза Айтматова, родившегося 12 декабря 1928 г. Его книги переведены на многие языки, по его произведениям снято больше десятка картин, поставлены спектакли и оперные произведения. В то же время Айтматов — действительно национальный, кыргызский писатель, в его произведениях встречается много образов традиционного эпоса, отражены особенности национального мировоззрения.

Вместе с тем, примечательно то, что писатель считал долгом современных литераторов сохранять национальные культуры. В этой связи хотелось бы сказать несколько слов и о том, как происходило формирование нашей, дунганской, национальной литературы. О том, кто стоял у ее истоков, стараниями которых, мы сегодня с гордостью можем сказать, что и у нас есть своя – национальная литература. Существует мнение, во многом спорное, что до создания письменности у дунган не было своей национальной литературы. По свидетельству историка и этнографа А. Решетова, науке неизвестен ни один письменный памятник, созданный на дунганском или хуэйском языке. И потому считает, что подлинная история письменной дунганской литературы начинается в советский период, с обретением дунганами письменности. В дооктябрьский период у дунган Центральной Азии существовала только устная литература, привнесенная ими из Китая, основанная на народных песнях, легендах, сказках и сюжетах, связанных со средневековыми историческими романами типа «Троецарствие», «Речные заводи», «Путешествие на Запад».
(далее…)

«Бый лў нёнсы» шынхуа либян җи җү хуа

«Бый лў нёнсы» Ч. Айтматовди «Бый фичуан» җунпян щёфәшонди йиҗеҗер. Җысы  Момун  лоҗә ги га сунзы фәхади җүнмый шынхуа. Да җыгә зуәпиншон заму ба хырхыз йүанлэ нын канчўлэ. Таму зочян зэ куанда  Энесай  (щянзэ ба җыгә хә ду җёди Енисей)  хә бянни җўдилэ.

Энесай хә җуви җўди минзў дуәдихынлэ. Тамуди  гуонйин бавэ нанлэ. Йинцысы таму фанчон йиҗя фандуй йиҗядини, лашыдини, даҗондини. Таму йиҗя дё йиҗяди сынлиндини, фон хуондини, вон сыни да жындини. Жынди щин йитян ган йитян зондини,  ниндини зэмусы  дэдини. Таму сўчон сыщёнди зусы мынмынди шыдо дуйтуди йинни, ба йиче жын ду вухўдё, ба сынлин лян йиче фугуй ду дёшон.

Йихуэй сынза  жызы до хырхызжынмуди җянили. Җын сун ло линшуди сыхур дуйту чёчёр пудилэ, ба сун мэтиди хырхыз чүандёли. Йигә жын ду мә гўдый шон ма, ло җүнчи зэмусы бохў зыҗи.  Дуйту щин бу тынди җәзатуәли.  Йинцы таму вонщёди  ба  хырхыз йиха щиҗин. Йинви бә җё шын җянха җыгә җонди жын, бә җё бочу, шынха зунйин…

Гуонсы ба лёнгә вава  сысый  мә гуанщян. Йинцы җы лёнгә вава ганзо йизор зу подо фулинни лончили.  Таму, фа хунди йимяр, мә җүәвуә подо шын фулин литули. Җинту похуэйлэ, йигә хуә жын ду мә шын. Дада лян мама е шәдёли, зымый лян дищүн е  ду шәдёли. Зу шынха таму эрвили.

Бый лў  йигәр ба лёнгә етиму вава даҗюха, җочў йүан дифоншон линшон зутуәли. Да нэтар ба таму  җуандо щүанҗинди Ыссык-Көлди җувили. Зу җы лёнгә эрвазы дэ ятур ги хырхызму за гынли.  Ба лў  сыйду мә вондё. До йиманшон та чынха зўбыйди щёнҗынли. Зу ви нэгә хырхызму ба та җёчын Бый лў нёнли.    

(далее…)

Зэ Ала-Тоо шаншонлэди жә тэён

Ч. Айтматов зоҗычўлэди зуәпин хын дуә. Щүанҗин  гәшы-гәёнди чўбаншә йинчўлэди зуәҗяди  чүанҗи   фубынзы ё фангуә саншы җигә бёфынни.  Вә сыщёнди, вуҗин җыгә дун-яшон   вилё зочўлэ вон чин  йүяншон мә фан вынщүәҗяди  зуәпинди минзў. Тади дуәди чонпян, җунпян зэмусы дуанпян щёфә, зущён «Җямиля», «Ту йигә сыфу», «Мучинди тандо», «Мян дуй мян», «Зэ җян, Гүлсары», «Бый чуан», «Йи тян  чонгуә бый нян», «Дуантутэ» з.д., йингэ лалян   нянҗяму. Вынщүәҗяди мый йи пян  щёфәди йиҗян шынди йимяр, щинщён щяннянди йимяр зэмусы йүян чёмёди йимяр ду чынха мәфурди нянҗяди хын щинэ чёмё зуәпинли.

Ч. Айтматов  зоҗычўлэди вынйи щинщёнсы  җынҗынди лисы, дянщин зэмусы жындо дунфа. Зуәҗя чечӱ вынйи щинщён вончӱ щян шəхуэйди фаҗондини. Ба даҗун тёён жынжынди җылён та зэ мый йигә зуәпиншон вон минни тидини.  Ба жынжын фаҗон жынйи-дэдоди цэлё җыншы  вон го фынбыршон  фаҗандини. Зу да җыгәшон зэ даҗун мянчян  зуәҗяди вынйи щинщён ю да лилённи.

Ч. Айтматовди вынйи щинщён дуан зусы шәхуэй-гуонйин зыҗи фасынчўлэди щин шәхуэйшонди жын.  Тади щинщёнму, зущён  Дюшен, Алтынай («Ту йигә сыфу»),  Момун лоҗә («Бый чуан»), Танабай («Зэ җян, Гүлсары»), Толгонай «Мучинди тандо»), Казангай лоҗә («Йи тян  чонгуә бый нян»), Авдий Калистратов («Дуантутэ») з.д.,  зэ шәхуэй җунҗян  вончў щян  гуонйиншонди гәёнди пинщин лўфудини. Лян гәжын җёхади ёнзы таму зэ даҗун щюгэ цэлё вынминди йинганшон гунйүн щинҗиндини. Таму лян тиҗиди җүнзыди ганбан җё мый йи ви жын щёмэ щинниди лын бинни,  зущён  бу зунху вынминди ганбан, гахар данҗунди йитуә, бу гӱ лянмянди йинган, сан щин эр йиди сыщён, са сышон мə щёнганди сычин  з.д.

Ч. Айтматовди чянпэ, чищин зэмусы пинщин чёмё щинщёнсы «зэчян жын», таму ба даҗун вон минтян фаҗонди лўфушон елуәдини. Зуәҗяди вынйи йинщүн, зущён куанда хэзыниди мин дынта йиён, зэ шәхуэйди җунҗян ги жынжын  вон минлённи җолё чянмян җён нын канҗянди  лӱфудини. Зуәҗяди щинщёнму йищин вонщёнди  зэ  нэгә чигуэ гуонлён дищя җянҗян  вон щянни җо щинниди вуме гәлорни.  Замуди шəхуэй йитян ду бу зан, бу дин зэмусы   бу җӱ вончян  фаҗондини.  Зу җыгə куэщин фаҗон ба жынжын цуйди, җё бу җўди зо  җиншын вынминди хочўни.

(далее…)

Вынщүә мянзы

ЛИНЙИРДИ ЧҮЗЫ

Лў бонниди йигә бу дади фонзы гынчянди җигә йү фу диха зуәди йигә быйхур лохан тан щянзыдини. Комузди пәфан йин зуан жынди щинни.
Лохан нянҗин биди, ту ёди суйди комузди йиндё зысы тандини. Җыгә пәфан йиндёшон фәди са?… Та хансы ба җонкуни зугуәди нэгә лў сылёнчелэлима, хансы ло Доскул сылён Москва чын бонгәрни дон бинди эрзыдинима, сый ду фәбушон, данпа җыгә йиндё җищён лоханди нянчин сыхурдини ба… Наму җыгә пәфан йиндёшон фәди са?..
…Темир Тургумбаев ба щүәзы да җүнйи туәдё, тондо чуоншонли. Йинцысы та линшуди йибазы бин бы зыҗи мянчянди жынву на да чынгун ванчындёли.
Темир җён тонха, тади пын-ю лейтенант В. Старовойтов җинлэли. Җы лёнгә җүнву жын йидани зэ училище нянли фули. Зу да нэгә сыхур таму чынха теҗи пын-юли. Ба училище нянванди йиху ба таму эрви дафадо йигә буфыннили. Җысы до лёнгә пын-юшонсы да щихуан. (далее…)

Щин фу «Ганҗин щин хўшанха»

Җысыма, хуэйзўжынди вынмин сынхуәшон кә йүли йизун щихуан сычин. Бишкек чынниди «Аргус принт» чўбаншә фончўлэли йи бын на хуэйзў йүян щехади щин фу. Җўзоҗясы — Хазах Республика Аухаты щёнҗуонди ю да җин-янди җё хуэйзў йүан дэ вынщүәди җёйүан, Җинлиров Мэхар Харсанович. Ба тади минзы нянҗяму җыдоди хо, йинцысы «Хуэймин боди» мянзышон ба Мехар Харсановичди сывын дэ щёфә чинчир вончў тадини.

Ба «Ганҗин щин хўшанха» фубынзы надо шуниди сыхур вәди щинни гощинзали. Виса гощинли? Йинцысы вә чинняр кә җянли хуэйзў сывынди фаҗонли, җиргә вә кә юли на фуму йүян нян сывынди нынгули, зэмусы җиргә вә кә нын футанди җы чиннён янди җычян, фуҗү дэ җүнмый. Вә нэ нян Мэхар Харсанович щехади сывын дэ щёфә. Тади хуа чё, щеди лянҗү. Ё фәни, щин сывын фу литуди йиче зуәпин ю йисы, тиму заён. Җысы – щинэ Зўгуй, мучин, зохуа, хуэйзў минжын дэ тади лисы, куйчын, щёнщү зэмусы данлин тимуди сывын. Җўзоҗя щинэ зыҗиди хуэйзў йүян. Канлэни, тади дин дади вонщёнсы җё хуэйзў жынму ба чиннён ян каншуди ги хубый люхани. Ба сыҗяди җыгә зывон зэ «Чиннён йүян» сывыншон канди щяндихын:
Чиннён йүян дуәму җүн,
Линдор йиён,
Ба ни тинҗян вә гощин,
Шыҗе йүә лён…
Нисы вәди да шоншы,
Вәди гуонлён.
Җё ни бә җў фаҗонди,
Щён чин фи тон.
(далее…)

Вава нянди зуәпин

ХЎТЕР

Да вава йүанзыни хуэйлэ, ву суйди Лаҗеp дэ сан суйди Лэҗәр зэ йүанзыни поди да хўтердини. Зымый лёнгәр дэ ханди, зэ ман йүанзыниҗуанди, щищир ба хўтер дэбучўли. Лаҗер ба хўтер на лёнгә зытур нечў ги щүнди фәди:
– Лэҗәр, куэ по, вын ама ё йигә гуангуар, заму ба хўтер гәдо литу.
Лэҗәр дэ поди ханди:
– Ама, ама, куэ га вәму ги йигә гуангуар. Вә лян җеҗе ба хуа хўтер җуачўли. Ни канзу, ама, щян бу җүнма.
Мама ги суй эрзы фәди:
– Ни чи, ба җеҗе хандилэ, вә ги ниму шәлү гуангуар.

(далее…)

Ги Мучинди жызы

ГИ МУЧИН

Вә щён нили, мучин-а,
щён җё ни тын,
Щён зэ ниди хуэвәни
чон чүр, гощин.
Вә тэ нэ ни, мучин-а,
ни бу җыдо,
Вә щён җё ни щинтынни,
ги ни шыщё.
Вә щён җё вәди дищүн,
лян вә йиён,
Щинэ нини, зущён вә,
щёчун ло нён.


ЙИБОЗЫ ХУН ХУАР

(Дуаннян щёфә)

«Җысыма, сыйүә кә доли, гуонсы җиннянди сыйүә бу щён нянсыди. Җысы пәфан, шонщинди сыйүә…», – дэ сылёнди Манэ ба ту тэчелэ, ба хунлонлонди жәту вонлихар, ба пибо да зуә шуни хуангуәлэ, тидо ю шуни, да бу, да буди вон щүәтонни зутуәли. Зудо щёнҗуонниди гуәфу йүанзыни, ба кэди фыннуннурди, зулян йүнцэ йиёнди, гуәхуар канҗян, Манэ зущёнсы е гощинли, щинни е куанҗанли. Манэ вон щүәтонни потуәли.
Җинли щүәтон, лян хуанлуә, гощин ваму хуәдо йидарни, Манэ ба зыҗиди пәфан зущён е вондёли, зущён лян цунчян йиён, мама зэ җяни дын тадини. Санли щүә, хуэйлэ, доли җяни, та ба гощин кә зу вондёли, зузу-занзан кә зу сылёнли щинэ мамали. Канҗян ву суйди суй мыймый, тади чинзанзарди нянлуй бу ю зыҗиди вонха тонли. Данлинди жызы та зущёнсы ба мама е мәю җыму щён. Җы йийүә литу та бавэди щён мама, бу ю тади сылёнкэли, пәфанкэли, фонни та ду мәщин зуанли.
(далее…)

Чунтян фишон лэли

Мә җүәчи лын дун е гуәли. Тянчи йитян ган йитян нанхуәли. Жәтуди җин гуон е юли җинҗонли, җуәҗун доли шонвуди сыхур та сэди җё туанйүарниди щүә зу щётуәли. Щёхади щүәфи маншонхани ду людини. Кәсы до хубар, тянчи кә зу лынли, йитян щёхади щүәфи шудо кынкырни, чүчүрни кә зу дунчўли – чынха минмирди чин бинли. Ложынди хуа мә фә цүә: «Чи җю, ба җю долэли – кэчур бу йүан.»

Җысыма, гуәли җи тяр кынкыр литу фи е мәюли, хонзыни ган лўлўр е чўлэли. Ёнпәни, лў бонни, чүяншон цо мёмёр, зущён җын җянҗяр йиён, люйинйирди кәҗя нян хун тэёндини. Чёчёр хуанлуәди йигә нян йигә, гощинди фитуәли. Җысы са? Җысы Анлахў Торля ба зохуа кә җуандо җүнмый чунтянди сыхуршонли.

Җүнмый зохуа фәбуван,
Та ба шынҗе чё дабан.
Чунтян җеҗе до мянчян.
Йүнчи, гощин мә бян – ян.
Суй бый щүәхуар кэкэли,
Мә па лын, бынчў димян,
Җандудур щүә җунни зан,
Та няннян җейин чунтян.

(далее…)

Хуэйзў Гўҗер

ҖИВАР  ҖЁМИН

Щиларҗя ю йи вә җивазыни. Щилар тянтяр-вумый ги таму са шы, ги фидини. Юйихуэй та зэ цывикэли, нана кын годо:  Куэ, дандар, чи ги җивар сагищер шычи, җонда заму бу чы жума.
Зу да җыму гуәли хошо жызыли. Җивазы е җон дали. Щилар хан ги таму са шы, ги фидини. Нана зу да нэму го сунзыдини.
Нэ йитян Щилар лян ваму фадини, нана кә годо тани, та мә дунтан. Нанади чи шонлэли:
Ни чинима, хансы бучи?!
Щилар дюди лёнлёрди, зу шәли:
А нана, заму җисы зэ җивазыниса?
Хан суйдини.
Щилар лалигә кўшыр:
Хы-ын, дуә дали…
Хан мә җёминни, гуазы.
Мә җёли мә җёчи …
Мә җёминди чыбудый. Щилар сымулихар кә шәли:
А нана,  таму хабасы яба?…

М. Имазов.

(далее…)

Хуэйзў гўҗер

ЛОХЎ, МО ДЭ ДАЦЭЖЫН

Ду җыдони, есынмуди вонзысы Лохў. Тади җин да, ба сый ду бу хэпа. Ба санниди йиче есын та чыди чонгуәлэли. Кәсы ба жынди жу та мә чонгуә. Та зу вонщёнди чыщер жынди жуни.
Йитян Лохў дўзы вәди зэ санни зо чыдичили. Кәсы та ба чыди мәдый зошон. Чиди, Лохў бу җыдо зў сани. Нэгә җекурни да та гынчян погуәчили йигә Мо. Ба Мо канҗян, Лохў гощинди, вонщёнди чы тани. Тёли йигә җонзы, ба Мо җуачў, няхали.
— Вә хуәди җыму да, вәсы есынмуди вонзы. Ба йиче есынди жу чыли, кәсы ба жынди жу мә чонгуә. Ни ги вә фә, жынди жу щёнма, бу щён?
Мо хуэйдади:
— Дун-яшон зыю жынди жу щён.
Ба җыгә хуа тинҗян, Лохў гощинди, фәсы:
— Ни ги вә ба жын зыги, ни дансы бу зыги, вә ба ни җыхур зу чышонни.
Ё фәни, Мо зэ санни лонди сыхур, җянли йигә Дацэди жын. Та ба Лохў җинган зу линдо нэгә жын гынчян:
-Җы зусы жын.
Лохў ба Мо фонкэли. Та доли Дацэди гынчян вэвэди фәсы:
-Ни да фушон халэ, вә лян ни щён шонлён йигә сычинни.
Жын хуэйдади:
— Вә дансы хачи, ни ба вә чышонни.
Лохў фәсы:
— Ни бә хэпали, вә ба ни бу ду.
Кәсы жын ба Лохўди хуа мә щин.
Жын зуәди фу җонди годи йимяр, Лохў җиди зў сани, бу җыдо. Шон фуди сыхур мә фончў, ба җуазы җядо фуяца литули.
Тындун шубучўли, Лохў ханди, го жоди, җё Дацэди ги та бонйихарни. Кәсы жын ба та мә гуанщян, да фушон манмар тёхалэ, ба цэ шушон хуэйчили.
Зу җымуҗя, тындун шубухалэди йимяр, Дохў сыдёли.

(далее…)

Люйүә чў 1 – чүан шыҗе бохў вамуди жызы


БУ ФЭ, БУ ЩЁ – ДАНГӘЛИ ЛО-ШО

Сынён вын щүәсынмудини.
— Сый нын йиха фәшон, са йүан: Африкама, Йүәлён?
— Африка, — йигә әрвазы җинган челэ, хуэйдади.
— Виса?
— Йүәлён заму ду канҗяндини, Африка заму канбуҗян.

Лёнгә щүәсын щүанхуондини:
— Манэ, ни җыдома, виса йүр бу фә хуа?
— Вә бу җыдо.
Җәр Дунлар фәди:
— Ни ба ту сыйдо фи литу, сыдонди фәйихар.

Лошы манэ да чёшон вонгуә зудиниса, ба фи литу дебанди нүжын канҗян, занха, диндир вонхали. Гуәлэли лёнгә щёхуәр, ба йишон туәли, тёхачи, ба нүжын да фи литу лачўлэ, ба Манэ вынди:
— Ни виса мә даҗю җыгә нүжын?
— Та ю мэ хан вәму, та гуон ханди «Хўда-ё, бонгә мон!»

— Ама, ни кан ниди тушон җи гыр бый туфа, — сысуйди Сэҗер ги мама фәди.
— Вава дансы бу тин нёнлозыди хуали, нёнлозыди туфа зу быйдёли.
— Он, вә цэ җыдоли, гуэсалэ анэ, неҗонди, ту ду бый санхуәдёли, — Сэҗер ба зытур гәдо зуйзурни, на яяр нёчў, сылёнлихар, ба җыщер хуа фәли.

Чы фанди сыхур вусуйди Якуб ги мама фәди:
— Ама, вә мәщин чыли.
— Сый бу чы фан, та бу вон дани җон, — мама ба та тутуршон лүмәди, хуэйдади.
— Ама, вә ада бу җонлиму, та за хан чыдини?

Айша Мансурова.

(далее…)

Мучин жызы

МАМА… җы йиҗү җүнмый хуа до мый йигә да-щё жыншонсышы, җиншын, либулёди гуйҗун жын!

Да 2012 няншон Хырхыз гуәҗя вуйүәни ди сангә екшанбе гуә Мучин жызыдини. Җыгә минлён җечишон Хуэймин щехуэй ба хырхызстанди йиче мучин зэмусы фунү гунщидини! Панвонди җё ниму ду гончён, щихуан, җё йүнчи, пиннан, щёляр суй ниму, җё эрнүму фанчон щёчун, тэнэ нёнлозымуди.

      ВӘДИ МУЧИН

Ни на щинще җуали, тёёнли —
Вәди мучин.
Ни зэ хуәни вули на жә щин —
Вәди мучин.
Ни, тынчонли зущён мин —
Вәди мучин.
На шынти җә фын, дон йүли —
Вәди мучин.
Ниди быйнэ би са ду гуйҗун —
Вәди мучин.
Җисы ба нынчин бушонни —
Вәди мучин.
Данпа бубушон, җон хуанбуван
Вәди мучин.
Ба ниди хо щин, вә бу вон —
Вәди мучин.
Шышон зыю ни җүн-ён, гуйҗун
Вәди мучин.

                            Айша Мансурова.

(далее…)

ЯН (Чүзы)

Ба җыгə чүзы зочянди «Хуэймин Бо» бянҗи Дўвазы Бехазы Рахманович байир ги «Мансўзы Вонахун» дянйин фанхади. Хуасы Расул Гамзатовди, йиндёсы Ян Френкельди.

Вə юйиха җүəмуди да җонкушон
Мə җуанхуэйҗяди замуди бинйиүн
Мə шындо хун ще сынхади тандони,
Ду, бянчын бый ян, фидо йүан кунҗун.
Таму да нэ сыхур до җирди жызы.
Фиди, ба жын канҗян, дашын җёхуан.
Ни фə, виса щинни за җыму пəфан,
Заму гуон вон тян йи җү бу янчуан.

Фа лихуаҗян бу хуон, бу мон зэ тяншон,
Зэ вучи литу фидини вончян.
Таму җунҗянни ю йигə щян кункур,
Ба нэгə вифын, данпа, вə ё җан
Сыхур йидо, вə е бу танман фуни
Зэ лан янву литу гын лихуаҗян.
Да го тяншон, лян ян йиён вə ханни
Ба ниму ду, сый шындо да димян.

Даҗя шы цэ – хуәян го!

Ба Яншанло Харсан Губеровичди зыҗуан ниму зэ «Эрдэх жынму зэ вуданщүан дэ кангў җынлиди»
буфынни нын нян.

Ё фәни, чўгуә шехуэйди дэ зыҗиди гунзуә, линйирди жызышон Харсан Губерович ги кучуан вынщүә лю да шындини; та зэ бынди щёнҗуонни да жынму гынчян шу кугәр, кулюр, цэхуар, зыфә дэ заён жәно щёфәдини. Зэ җыгә мянзышон вәму щён җё даҗя лян та шухади цэлё дэ зыфә жыншыйихар. кулюр, цэхуар, зыфә дэ заён жәно щёфәдини. Зэ җыгә мянзышон вәму щён җё даҗя лян та шухади цэлё дэ зыфә жыншыйихар.

Хо хуа бу чў мын,
Ха хуа йилю фын.

Җын дади кўлўн,
Ню дади фын.

Фан мә ян – фи йибан,
Жын мә чян – гуй йибан.

(далее…)

Хасан Юсуровди зуəзо


Хасан Юсурович Юсуровсы 1907 няншонди вуйүә чў 1 зэ Җяркент чынни сын-ёнхади. Щянчян та ба Алма-Ата чынниди щёнҗяхўди техникум нянванли. Йиху вудо Ташкент чынниди Ленин минщяди Җун-Я коммунистди дащүәнили.

Гуәли җи нян Хасан Юсурович вудо Москва чынниди СССР минзў Щүәйүанниди аспирантура литули. Ба җыгә дащүә та на хо җягуан нянван, ба лисыщүәди фубәшы минтон дыйшонли.

1930 нянди сыхур Юсуров Х. Ю. зэ Алма-Ата чынниди Хуэйзў җёйү техникум литу гунзуәли. Йиху доли Хазах буфынниди СССР Куәщүәйүанни литули, зэ нэтар ганли куәщүәхуәли. Та хан зэ Шортюбе (щянзэди Сортобе) щёнҗуонниди җундын щүәтонни донли щүәҗонли. Йиху бандо Хырхызстанли. Да 1948 нян до 1974 няншон зэ Хырхыз ССР Куәщүәйүанниди тюркология дэ хуэйзўщүә буфынни зўли хуәли, зэ хуэйзў вынмин сектор литу ганли куәщүәхуәли, янҗюли хуэйзўжынмуди лисыли.

Хасан Юсурович ю җымуҗяди куәщүәхуәни: «Замуҗя хуэйзўжынму бандо Хырхызстан дэ Хазахстанди диҗешонли», «Хуэйзўжынмуди минжын кучуан вынщүә ёнзы», «Хайтахун Таширов минщяди колхоз», «Хуэйзўди чўфон» дэ данлинди хуә. Хуә зўди ходи йимяр, та да гуәҗя дыйли заён шонхоли.

                          ЙҮНЧИ

— Фәсы шышон йүнчи дуә, зущён да хә,
Зэ мангәчур тондини, сый ду нын хә.
Кәсы вә зун мә җянгуә, та пидуэ вә,
Данпа та бу щинэ вә —
Вә е кын фә.
— Ви зо йүнчи вә дўлё
дуәшо да хә,
Вә фангуәлё дуәшо сан,
би тян ду го.
Кәсы йүнчи мә зоҗуә, мин ган зы бә,
Ни фә вәди йүнчина? —
Вә да кын фә.
— Вә ба йүнчи зоҗуәли,
зущён да хә,
Зущён Волга тондини,
вә ющир хә.
Вә зэ литу фудини, зущён тянңә.
Шышон вәди йүнчи да —
Вә е кын фә.

Ба сыжын йун бу вон


Хўсэ Макэсы 1907 нянди сыйүәни зэ Эрдэх щёнҗуонни сын-ёнхади. Ба Җун-Яди коммунист дащүə нянван, та зэ Киргосиздат, линху зэ хуэйзўди «Дунхуәщир» дэ «Шыйүәди чи» бошәни гунзуәли. Зуәҗя ба ту җигə сывын 30 нянщянди туршон зуәчўлэли, линху ба йиче сывын чынхәдо йидани фонли җигә сывын фу.

1963 няншон ба годын җышы дыйшон, вә лян замуди ло журналистму Ясыр Шывазы, Хўсэ Макэ, Эрли Эрбудў, Рамазан Магиев, Нурма Лоянов йитун гунзуәли. Таму мый йигәр гиди дэще, җё вә зэ тунщинжынди гунзуәшон дыйли җин-янли, вон гони тили йинсын фипинли. Нэхур Хўсэ Макэ зэ бошәни донли данҗянзыди бянҗили, тади хуа фуҗүди йимяр, че та чўхади йиҗян вәму шыдуəли цэлёли. Лян X. Макэ гунзуәди сыхур, вә зўли цанвули: та җинҗянхади дуә, дыйхади җин-ян бузэшо. Ба зыҗиди гунзуә Хўсэ Макэ донсыдихынлэ. Ви вончў фон мәю цуәзыди бо, та ба зыҗиди җышы дэ зуәзо бынсы манмян ги бо җүгили. Җыгә чынха та зэ гунзуәшон дан җянзыди, ви шыщин ванчын гункў җонзэди бинщинли.

Зэ бошәни гунзуәди җедуаншон Хўсэ Макэди зуәзо хуә жын хундилэ. 1970 няншон ба тади «Вә нэ чонди» сывын фу йинчўлэли. Сыҗя лян зыҗиди чижын Халдар нён ёнхуәли да җящяли. Чечў чижынди цощин дэ бонцу X. Макэ мә ли зуә сывынди щинэ йинган. Лян бошә туанти йитун вә зэ тади җяни чигуә. Сыҗя лян чижын ба кижынму чинжәди жейинли. Зэ чыхә бэманди җуәзы гынни чон чүзыди сыхур, тади нянфынфырни дусы щё.

Лян Хўсэ Макэ вә йичыр до та зули ёнляншон гунзуәли. 1970 няншон та чүли шыли. Гуәли 10 нян тади линйирди «Йүнчи» сывын фу чўлэли. Ба тади «Вә нэ чонди» дэ «Йүнчи» лён быр фу вә дон йинярди җиншухадини. Ё фəни, та зуәха сывынди тиму заён. Таму литу Зўгуй либянди сывын бузэшо:

Йүнцэ санли, тян чин лён,
Тэён ня сан, чў йүәлён,
Мыйхуар җүн-ён, видо щён,
Зўгуй сўчон зэ щиншон.

Жызы зы гуәдини еба, кəсы тади сывын шынхали. Ба хуэйзў жынди сынхуә, вынмин лян зохуади җүнмый бянди сывын җунжын йүн бу вон.

             ЧУНТЯН

Щүə щёдёли, до чунтян,
Хуəвар гощин ба щин сан,
Танни люди зущён тан,
Җы зу җёгә хо чунтян.
Щинэ Зўгуй диҗе куан,
Сын ди, хуон ди ба ви җан,
Сан фи тонди дуə хокан,
Чун фын гуади ви тэ цуан.

(далее…)

Вә җундини ба гощин …


Ба җыгә сывын, данпа, мый йигә щүәсын быйхуэйдини. Җыгә сывын чынха сыҗяди сынхуә лўфуди эпиграфли, йинцысы йида шонянди сыхур до чүли шы, та ба зыҗиди сынхуә, зуәзо җүги минжынли.

Ясыр Шывазысы Хырхызстанди дин юминди сыҗя. Ба та гуон бусы хуэйзўжынму, данлин минжын ду җыдони. Вуҗин та чүли шыли еба, кәсы тади җүнмый щинщён, йисы шынди сывын шындо мый йигә жынди щиннили. Хуәди сыхур та фанчон зэ жынмуди җунҗяннини, ба та лян даҗўн либукэ. Та зэ мый йигә шехуэйди дэ Хырхыз гуәҗяди банфашон цанли җяли, ги фаҗон хуэйзў вынмин, вынщүә, минжынди лянхә вули да гўзыли.

Ясыр Шывазысы зэ Хырхызстанди Москва районшонди Александровка щёнҗуонни 1906 нянди вуйүә 18 сын-ёнхади. Сыҗяди вавади дэ шонянди сыхур зэ бындиди щёнҗуонни гуәли, зэ натар, чўгуә хуэйзўжынму хан данлинди минзў җўли. Лян таму даҗерди сыхур, Ясыр Джумазович ба тамуди хуа щүәшонли. Чынха сыҗяди йиху та гуон бусы на хуэйзў йүян, хан на вурус дэ хырхыз йүян щели сывынли.

1924 няншон та вудо Ташкент чынниди Татар җёйү щүәйүаннили. Зэ җыгә дащүәни та нянли фули, дыйли җышыли. Зу зэ җытар та туфын-тузы лян татар, вурус дэ данлин минжынди сывын жыншыли. Гәҗя манмар е щетуә сывынли. Ба ту җигә сывын нянчин сыҗя тадо лян ляншуму йитун зуәзохади “Дащүәсын” бошонли. 1930 няншон ба дащүә на хо җягуан нянван, җуанхуэйҗя, до нэхурди Фрунзе чынни, та донли щүәҗон дэ җё хуэйзў йүян дэ вынщүәди җёйүанли. Зу җыгә сыхур Ясыр Шывазы лян җигә тади пын-ю на латин зы зуәзоли хуэйзў вынзыли. Ба зыҗиди ту йи бын сывын фу “Лёнминщин” Я. Шывазы 1931 няншон йинчўлэли. Гуәли йи нян, 1932 няншон сыжынди “Гәминди лон” фу доли нянҗямуди шунили. 1934 няншон Ясыр Джумазович хуэйзў щеҗямуди җунҗянни чынха ту йигә СССРди щеҗяму Лянмынди йүанли. 1937 няншон та кәҗя зэ Москва чынни ба сыжын «Тёҗянхади сывын” фу на хырхыз йүян тачўлэли.

Вида Зўгуй җонди сыхур Я. Шывазы зэ җонкузышон донли бинли, чынха тунщинжын, ги нэтарди җүнвуди бошон щели цэлёли. Ба Дыйшын жызы та зэ Берлин җейинли. 1944 няншон тади “Чолпон” сывын фу на хырхыз йүян тачўлэли. Да биншон хуэйлэ, нянчинди чищинжын щянчян зэ Хырхызстанди Лянмын щеҗяму литу гунзуәли хын җи нян. Йиху лян хуэйзўди щеҗяму дэ данлинди чищинжынму шелүди на хуэйзў йүян фон “Шыйүәди чи” бони. Ган лин ёнлян Ясыр Джумазович зу донли боди бянҗили. Чўгуә бянҗиди хуә, та бутынди щели сывынли. Йида нэхур йичыр до чүшы сыжын щеди йинчўлэли на хуэйзў, вурус дэ хырхыз йүян щехади 40 бын фу. Җымуҗяди фу, зущён “Вәди щин фонзы”, “Җунгуәди хуаёнзы”, “Вә җундини ба гощин” зэ нянҗямуди җунҗянни чынха юминди дэ щинэдили. Щүанҗин ба сыжынди зуәпин фандо хын җигә йүяншондини: ханйүшон,файүшон з.д. Ви фихади гункў Ясыр Джумазович Шывазы дыйли бушоди шонхо: җы есы юминди минтон, орден, медаль, Минйү грамота.

Щянзэ ги Александровка щёнҗуонниди ту йигә щүәтон ба тади минзы нангили, зу зэ җытар ги та зуәзоли йигә җинянщён дэ бәвугуан. Ба йидо хонзы е җёчын тади минзыли. Йида Ясыр Шывазы чүли шы, гуәли кәҗя йибый дуә нян. Суйжан та лян заму мә зэ йидарни еба, кәсы тади җүнмый щинщён, щёмущищирди муёнзы, тади йисы шынди зуәпин фанчон зэ хуэйзўжынмуди щиннини.

Щеҗя Эрли Эрбудў фәгуә: “Жын хуәди сыхур ё ган хони, чүли шыди йиху җё жын фә — җысы та щюхади лў, дахади чё, зэхади фу”. Шыди, Ясыр Шывазы хуәди сыхур ба ги жын нансуанхади йиче жынву ванчынли: ба чё е дали, ба фу е зэли, ба лў е щюли, ба гощин е җунли зэмусы хан ба дин дади лищин ги хубый люхали – тади җүнмыйди, бу мэди зуәпин.

            ТЭЁН

Тэён ги вә щёдини,
Зущён гўнён.
Зущён фәди: — Җин ни лан
Вәди шын гуон!

(далее…)

Айша Мансуровади зуəзо


Айша Мансуровасы 1931 нянди санйүə чў 8 зэ Москва районшонди Александровка щёнҗуонниди җёйүан җящяни сын-ёнхади, зу зэ җәр җондади. Да җонди нянщяншон зэ колхозшон зўли хуəли. Та ю җундын җышыни. 1957 нянди люйүə җунҗянни А. Мансурова доли “Шыйүəди чи” бошəни донди корректор гунзуəли.

Лян җыгә йитун, 1958 нянди сыйүә җунҗян та доли радио-комитетшон донди диктор гунзуəли җызу саншы җю нянли. Вуҗин хан гунзуəдини. Да 1965 нян дашон зэ бошон ба тади сывын, щёфə татуəди. Ба хын дуəди щёфə тяндо хуэйзў ваму нянди җёкуә фу литули. 1987 няншон таму сангә җўзоҗя Э. Быйҗонгуйди, И. Шәмузы дэ А.Мансурова йитун фонли йибын фу, җёди “Йүмян”. Зэ чўлэди йиче “Чинмё” фубыр литу ду ю тади щёфə дә вынҗонни.

«Щуəхуар» щёфəсы ги суй ваму дэ щё щүəсынму щехади, Җыгə фубыр литу манли ю 59 щёфəни. Щёфәшон фәсы замуҗя җё ваму щинэ гункўни, щинэ тугў дэ фичинни, ба ложын ё донжынни, замуҗя җё шонщүәди ваму хохор нян фуни, йигə лян йигə щёнхони. 1997 нянди байүəни тади «Хуэйзў гўнён» сывын фу чўли шыли.

ВӘСЫ ХУЭЙЗЎ ГЎНЁН

Вәсы хуэйзў гўнён,
Хуэйзўжынди да щивон.
Нянфуди сышон танщинни,
Зэ хуайүанни вә җонни.

Вәсы хуэйзў гўнён,
Ги жын вә щён бонмон.
Заёнди сышон шончянни,
Зэ хуайүанни вә җонни.

(далее…)

Лён җү хо хуа нан жын щин…

Имазов Мухаме Хусезовичсы 1941 нянди вуйүә чў 1 зэ Киргизия ССРди Москва районшонди Александровка щёнҗуонни сын-ёнхади. 1964 няншон та ба Киргиз гуйҗя дащүәниди йүвынщүә буфын нянванли. 1964 – 1968 няншон зэ щүәтонни җёли вурус йүян дэ вынщүәли.

1968 – 1971 няншон зэ аспирантура нянли фули. 1972 няншон ба фубәшыди «Хуэйзў йүянди фонетика» диссертация кошонли. 1968 няншон доли хуэйзўщүә буфыннили, зэ җытар ганли куәщүәхуәли. 1994 няншон ба бәшыди «Хуэйзў йүянди» диссертация кошонли. 1999 няншон ба җёшуди минтон дыйшонли. 2000 няншон ба та җүчын Хырхыз Гунхәгуәди Минзў Куәщүәйүанди член-корреспондентли.

Мухаме Хусезович зуәзоли 70 куәщүәхуә, тамуди җунҗянни 8-гә монография («Хуэйзў йүянди фонетика», «Хуэйзў йүян морфологияди тәще», «Хуэйзў йүянди орфография», «Ясыр Шывазы» (Тади сынхуә дэ зуәзо), «Җунгуәди хуэйзў», «Эрли Эрбўдў», «Хуэйзў йүянди грамматика» зэмусы хан вугә җёкуәфу лян җё фуди цэлё. 2011 няншон ба «Банбыйнян зэ куәщүә дэ җёйү шыҗешонди» йигә тёҗянха вынҗонди фу йинчўлэли.

Ё фәни, ба Имазов М. Х. бушоди фу зэ вэгуй йинчўлэли: зэ Жыбын (Токио), Җунгуә (Быйҗин, Йинчуан, Урумчи), Россия (Москва, Смоленск), Эстония (Тарту) дэ Хазахстан (Алматы). Мухаме Хусезович шәлүли вугә фубәшы лян йигә бәшы. Щянзэ та хансы сыгә аспирантди дэ лёнгә соискательди куәщүәди линшу. Та зэ Москва, Быйҗин, Йинчуан, Щиян, Бишкек, Токио, Осло дэ данлин чынпуниди заён гуәҗи конференцияшон цанли җяли, нянли зыҗиди йисы шынди боголи.

Чинчир, нан җёйү, куәщүә дэ вынмин Министерстводи минлин зэ БГУ дэ КНУди гуәҗяди кофашон донли ГАКди җўщили. Ги БГУди куәщүә янҗю хуәди дунфонщүә лян гуйҗи лянщи буфынди декан донли советникли, ги Хазахди гуәҗя фунү щүәйүанниди дащүә донли кофа фубәшы дэ бәшы диссертацияди Тунйи хуэйиди йүанли. Та хансы КРСУ кофа фубәшы дэ бәшы диссертация җуанмынди йүан. Ги зэ хуэйзўщүә дэ ханщүә җунщин йинчўлэди йиче фу, Мухаме Хусезович донли данҗянзыди бянҗи лян зуәзоҗяли. Ги дуәйибанзы хуэйзў щүәтонниди җёкуәфу лян җё фуди цэлё донли байир бянҗили. Имазов Мухамэ Хусезовичсы Хырхыз Республика щеҗяму Лянхәди йүан. Лян хуэйзў дэ хырхыз йүян щехади бушо щёфәди зуәзоҗя. Та йинчўлэли на хуэйзў йүян щехади сангә щёфә фу («Янҗир», «Суәзыйү», «Фаҗязы»), йигә сывын фу («Фущин»).

2011 няншон ги Имазов М. Х. ба «Хырхыз Республика юминди куәщүә нынйүан» минтон нангили. Та хан ю җымуҗяди шонхони: «Гункў ветеран», Киргиз ССРди Минйү грамота (1987 н.), Хырхыз Республикади грамота (1991 н.) дэ Хырхыз Республикади Минйү грамота (2004 н.).

Щянзэ Имазов Мухамэ Хусезовичсы Хырхыз Гунхәгуәди Минзў Куәщүәйүанди член-корреспондент, йүвынщүәҗяди бәшы, җёшу, хуэйзўщүә буфынниди шуйижын, хуэйзў дэ ханзў йүянщүәди хонҗя, юминди куәщүәди нынйүан.

   ЛОЖЫНДИ ХУА

Ложынди хуа ду зэ ви,
Сылён челэ – мә кәфи:
«Чян йүанни фи ху йүанни лю».
Йишон бу лан – зы дый җю.

(далее…)

Исхар Шысырди зуәзо


Щянзэди куәщүәжынмуди җунҗянни Исхар Шысыр җанди годын вифын. Тасы йүвынщүәди бәшы, юминди сыҗя, ю җин-янди куәщүәжын. Вуҗин та зэ Хырхыз Гунхәгуәди Минзў Куәщүәйүанди лисы дэ вынхуа йицанди щүәйүан хуэйзўщүә дэ ханщүә җунщин литу гунзуәдини.

И. С. Шисырсы зэ Александровка щёнҗуонни сын-ёнхади. Ба бынди щүәтон на хо җягуан нянван, ю цэнынди нянчин щёхуәр вудо Москва чынниди А. М. Горький минщяди Вынщүә щүәйүаннили. Зэ дащүәни нянди сыхур, Исхар Сувазович зэ заён банфашон цанли җяли, җүәҗун зэ вынщүә семинаршон дэ хуэйишон. Ба щүәйүан нянван, шуйи годи вынщүәҗя доли Бишкек, зэ хуэйзўщүә буфынни зўтуә хуәли. Зэ җытар та щищүәли Җун-Я хуэйзўди вынщүәли. Гунзуәди сыхур та щели бушоди куәщүә вынҗон. Ба җыще вынҗон зэ чўбан на вурус, хуэйзў, хырхыз дэ ханйү йинчўлэли.

Гуәли җи нян Исхар Сувазович зэ Хазах гуйҗяди дащүәни ба фубәшыди диссертация кошонли. Тади тимусы «50-70 нянди хуэйзўжынмуди санвын: щин жынди щинщён». Йиху та янҗютуә Җун-Я хуэйзўди минжын кучуан вынщүәли. Зэ Хырхызстан, Хазахстан дэ Узбекистанди щёнҗуонни шули заён цэлёли (гўҗер, чүзы, кугәр, кулюр, цэхуар). Чечў җыще цэлё, ю тянцэди куәщүәжын ба бәшыди диссертация щешонли, йиху йүан зэ Хазахстан ба та кошонли.

И. Шисыр хансы хын җигә куәвынди зуәзоҗя. Чўгуә куәщүәхуә Исхар Сувазович хан ще сывындини. Та йинчўлэди сывын фусы «Чиннян», «Хан чонни», «Ганҗин щин» дэ «Куэзу щятян долэни». Зэ зыҗиди йисы шынди, чёмё сывын литу шуйи годи сыҗя ба гәҗяди щинэ ги минжын, пын-юму дэ чин дифон кангидини. Тади «Зыҗинхуар» чынха юминди чүзыли.

ХУЭЙЗЎ

Хуэйзў, хуэйхуэй, лохуэйхуэй…
Куэзу лёнчян нян.
Ни зэ шышон җуандини,
Бу җыдо шыщян.
Натар мә ниди җүәзун?
Җунгуә, Хырхызстан,
Мыйгуә, Фагуә, Малащи,
Йиндў дэ Тэван…
Вон җисы ни хан хуэйни?
Щин за мәщин дин?
Ниди җя зэ натарни?
Насы да гощин?

(далее…)

Зўбудэ Яндавуровади зуәзо


Линйирди җи нян литу хуэйзў җышыфынзыму кын ти Яндавурова Зўбудэди минзы, йинцысы щүанзэди чиннянму чонди хынщезы чүзы дусы та зуәхади.Тифә сывынди зычян, вә щён ги нянҗяму ба сыжынди зыҗуан җедуан тийиха.

Яндавурова Зўбудэсы 1952 няншон сын-ёнхади. Та зэ Александровка щёнҗуонниди җунщүәни нянли фули. 1970 няншон Зўбудэ ба җунщүә нянван, зэ Садовое щёнҗуон кэли пузыли. Дэ зўхуәди, ба Хырхыз гуйҗя дащүә нянванли. Хын җи нян та җыҗонли “Рустам” гунсыли. Йиху зэ Хырхызстанди хуэйзў щехуэй литу гунзуәли.

Зўбудэ щинэ сывын, щинэ чүзы – җы дусы сантуә, фучинди дэще. Яндавуров Юбузы, тинхуа, нэхурсы жәно жын. Та чинчир ба хуэйзў минжын чүзы чондилэ. Шынйин е лади ходихынлэ. Җянниди жынму, пын-юму кын нэхур тин та чон “Мынҗянү”, “Нангуафу шон фын”, “Вонгәр фон ён” дэ данлинди чүзы. Зўбудэ суйди сыхур, доли щүәтонни, е кын чон чүзы. Линху җеҗе та зуәкэ сывынли. Яндавурова З. Ю. йинчўлэли лён бын сывын фу – җысы “Җищён” дэ “Вәди щинэ Хырхызстан”. Вәсы җы лёнгә фубынди бянҗи. Зу да җыгәшон ба лёнбыр фушонди сывын вә җыдоди тэ хо. Йида ту йибыр фу чўли шы, гуәли хын җи нян. Җы җи нян литу сыжын зуәхади щин сывын бузэшо. Зэ халэ, сывынди җылён, җё вә канчи, е гохали. Тамуди йисы е шынхали, хуа е чёхали. Зуә сывынди фонфа, чёдо е захали. Зэсы ту йибыр фушонди сывын дуәди дусы жыншы жынму, чинчин-лўҗян дэ пын-юму фонмянди, ди эргә фушон җымуди сывын кәҗя шохали. Нан хуа вынщүәди лўфу фәчи, сыжынди зуәпинди фынбыр җянҗян гохали.

Сывынди җун-ё йисы – мый йигә жын ю гәҗяди йинганни. Йигә жын ба гуонйиндини, гэ да дяндини, ди эргә зуә сывындини. Зўбудэсы ю бынсыди хуэйзў нүжын. Та ба “дян е гэдини”, сывын е зуәдини. Мәю шанки, ба Яндавурова Зўбудэ Юбузовнади сывын нянҗяму ду каншонни, йинцысы тади сывын ю йисы, зуәди е лянҗү.

    ЗЭ БУ ҖЯН

Җүн-ён гўнён, ни җүн-ён,
Ни хан нянчин, тэ пёлён.
Вә җян ни гощин, тэ гощин
Нисы вәди щинэ, щинэ жын.

(далее…)

Йи хә йүнчи зоҗуәли…

Амина Совазасы хуэйзўди нүсыҗя. Тасы 1959 няншон зэ Хырхыз Республикади Москва районшонди Александровка щёнҗуонни сын-ёнхади.

1976 няншон ба Александровка щёнҗуонниди җундын щүәтон нянван, вудо Пржевальск (щянзэсы Каракол) чынниди җёйү училище литули, ба та 1980 няншон нянванли. Йиху 1981 – 1986 няншон зэ зочян Фрунзе (вуҗин Бишкек) чынниди Җёйү щүәйүанниди вурус йүян дэ вынщүәди буфынни нянли фули. Ба годын җышы дыйшон, нянчин җёйүан хуэйдо зыҗиди щүәтоннили, зэ җытар Амина Хиязовна ги щүәсынму җёли вурус йүян дэ вынщүәли зэмусы хуэйзў йүянли.

Зэ щүәтон нянди сыхур та зу щетуә сывынли. Ба зыҗиди сывын Амина Совазы зэ хуэймин боди мянзышон тали. Ту йигә жын, сый ба нянчин гўнёнди зуәзо канчўлэли – җысы юминди сыҗя Ясыр Шывазы. Зу ги Хырхызстанди Минжын сыҗя Я. Шывазы Амина Хиязовна йиху җүли хын җигә сывын. Ё фәни, Соваза Амина йинчўлэли на хуэйзў дэ вурус йүян щехади лён бын сывын фу. Зэ зыҗиди йисы шынди, чёмё сывын литу нүсыҗя тифәди заён тиму: щинэ, мучин, зыжан, щинэ щёнҗуон либянди сывын. Амина Хиязовна щехади юди сывын чынха чүзыли.

Щянзэ Соваза Амина линшу Садовое щёнҗуонниди «Азия» вынмин җунщиндини. Та зэ хуэймин щехуэй гуәди заён сышон цанҗядини. Ви җё хуэйзў вынхуа фаҗон, вў зыҗиди гўзыдини. Чин ниму даҗя лян сыҗяди сывын жыншыйихар.

ХУЭЙЗЎДИ ВУГЫНЦЫР

Нисы минжынди вугынцыр,
Гуйҗун җёйүан.
Чёмё чүзы йисы шын
Мә дизы эрлан.
Зу ви гуйҗунди зуәзо
Пый нили лынфон.
Лынзы щяди ду дали
Мә кан неҗон.
(далее…)

Ба лисы Зўгуй вонбудё


Җунгуә… Тинҗян җы йиҗү хуа мый йигә хуэйзўжынди щинни җизони: та җё заёнди сыщён зэмусы данлиндигә ганҗүә ба тамуди щин җуонманни. Ду минбыйдини, виса сычин җымуҗя йүдини, йинцы Җунгуәсы хуэйзўди лисы Зўгуй.

Даҗя җыдони, хуэйминди гын зэ Җунгуәни, замуди зўзў-быйбый зэ нэтар чўли шы, гуәли гуонйинли. Таму шыщин-шыйиди фили гункў фаҗонли зыҗиди Зўгуйли. Кәсы йиху гуйҗяди сынхуәшон йүли да гэбянли: хуэйзўжынму шубухалэ дэдў япыйди йимяр, ноли бодун, дали бэҗонли. Җыгәди йинцышон 1877 няншон таму мәдыйфорди ба чин җя лёха, доли Җун-Яли. Җы зу бонҗер 139 нян хуэйзў зэ җыгә җүнмый дифоншон җўдини. Щянзэди Хазахстан, Хырхызстан, Узбекистан ги да Җунгуә гуәлэди хуэйзўжынму чынха щин Зўгуйли. Җинтян 100 дуә чян лохуэйхуэйжынму зэ җы сангә зыю гуәҗя гуә тэпин гуонйиндини, лян данлин минзў йитун щюгэ чин җядини, тёён вамудини, фаҗон зыҗиди вынмин дэ куйчындини.

Зусыди, гуәли җыще няндэли еба, кәсы хуэйзў ба гәҗяди чиннён йүян мә вондё! Чўгуә җыгә таму ба хуэйзў минжынди куйчын дэ щёнщү, ба замуди вынмин щищи-щёнщёнди ду бохўхали. Таму ба зўщян зуәзохади фуҗү кучуан вынщүә е каншухали. Җы хан бусы хуэйзўжынмуди да шоншыма! Җы хан бусы замуди йүнчима! Дансы ба чиннён йүян бохўха, хуэйзў ба зыҗи е каншухани.

Җинтян чүаншыҗеди жынму ду җыдо Җун-яди хуэйзўни. Таму литу бушоди жынму вонщёнди лян хуэймин зў җи лэвонни, нэтарди куәщүәжынму шыканди чищин янҗю замуди йүян, лисы дэ вынминни. Линйирди җы җи нян литу гуон Бишкек чынни гуәли җигә толүн хуэйзўщүә либян вынтиди гуәҗи конференция. Цанҗяли җы җигә да хуэйди жынмуди чынфын литу е ю Җунгуәди, Россияди, Хазахстанди, Узбекистанди, Норвегияди, Фагуйди, Жыбынди куәщүәжынмуни. Җё вә сылёнчи, җы есы Җун-Я хуэйзўжынмуди лянмян. Кәсы до җисы еба, хуэйзўжынму ба зыҗиди лисы Зўгуй вонбудё. Җунгуә фанчон зэ тамуди щиннини, йинцысы нёнлозы ги тамуди эрнү да суйди сыхур зу ба зыҗи минжынди лисы, ба зўбыйди Җунгуә чинчир фәдини. Да җыгәшон мый йигә лохуэйхуэйди щинни ю хуэбоди вонщённи: цызо зэ ю йидяндяр нынгу, таму йидин ба лисы Зўгуй танвонйихарни, щён на шу ба та дуйихарни. Ду вонщёнди зэ Хуонхә бянни занйихарни, лонйихарни, зэ җыгә вида хәни щийигә зорни.

2011 нянди вуйүәни Хўда Торля ба вә е бәпэдо заму зўбыйди чин дифоншонли. Нэгә сыхур вә туфын-тусы лян Зўгуй лисы йүли мянли. Мин сычин, ганҗүә ба вәди кәлон ду җуонманли: щинни ю гощин, ю лёнхуә, ю бәщин. Вә кә ба хан вавади сыхур да җигә неҗон лоханди куни фәчўлэди юцу хуа сыщёнчелэли: «Хуэйчи, щён зэ лоҗяни вучонни…», «Щён җё ги вәди ляншон напа пе йи ба чинтўни…». Шы тян литу вә лян тэеди щинэ Щиан жыншыли, юҗуанли җүнмый Йинчуан дэ Ланҗули. Ё фәни, доли натар еба, гәли-гәлор нын җүәлэ «хуэйзўди видо»: фә хуашон, чыхәшон, чуандэшон… Җытарди жынму мяншан, жынйи, хуасо. Таму ги кижынмуди мый йигә вынти яндин зу ё ба шыщин-шыйиди хуэйда гишонни, ги зули милўди жын яндин ба йүнди җынлў зыгини. Зэ лисы Зўгуйни йиман җянхади зэмусы тинхади, зущён гуйҗун йиняр, йикуэр луәдо вәди щиннили. Ба юди луәйи вә шындо ги лисы Зўгуй, ги юминди Җунгуә җүхади сывын литули. Чин нянҗяму лян җигә сывын жыншыйихар.

Мә җүәчи юҗуан сыхур е гуәли. Вә лян дин ходи йинщён җуанхуэйҗяли, доли вәди щинэ Хазахстанли. Ложынди хуа мә фә цуә: «Җин җя, йин җя бу де зыҗиди чүн җя». Җыщер хуа фәди дуәму мё, йисы дуәму шын. Зущён фубон заму минжынди җыщер цунмин хуади шын йисыди йиён, мый йихуэй да йүанчур хуэйлэ, доли гәҗяди җяни, вәди щинни фанчон данлиндигә футан, фәбулэдигә чинсын, жәхуә. Данпа, җы е зусы щинэ Зўгуйди ганҗүә.

ХАН ФӘДИ: «ХУЭЙЛЭЛИ»

Щианди мын, ни лисы шын,

Җинҗянхади бушо.

Ни җянгуә хуоншонди дыйшын,

Җыдо минжын гуәхуә.

(далее…)

Тасы вәмуди да шоншы

 
Жын зэ шышон хуәди йибян, ба хо миншын ё люхани.

Йиху дансы чүли шы, җё жынму фә:
«Җыгә хонзыни, җыгә фонзыни зочян җўли йигә
жын – җысы та зэхади фу, вахади лў, щюхади чё».

Эрли Эрсазович Эрбўдўсы 1917 нянди җынйүә 20 зэ Хырхыз ССРди Москва районшонди Александровка щёнҗуонни сын-ёнхади.  Зу зэ җыгә щёнҗуонни бу манфуди щүәтонни нянли фули. 1941 няншон ба та тёли бин, дафадо җоншонли. Та бохўли Ленинград чынпули. Вида Зўгуй җон даба, та җуанхуэйҗя зэ Фрунзе чынниди Минжын җышы Бушон гунзуәли. 1946 няншон та вудо Алма-Ата чынниди вэгуй йүян щүәйүан литу нянли фули. Йиху да 1949 няншон йичыр до 1957 няншон зэ щүәтонни донли җёйүанли.

Да 1957 няншон до 1977 няншон Эрли Эрсазович зэ «Шыйүәди чи» боди бошәни гунзуәли. Зу да нэ йинян дашон та щетуә вынщүә зуәпинли. Җыще нянщян литу Э.Эрбўдў щечўлэли хынщезы зуәпин — җысы «Гўнёнди вонщён», «Нүжынди щин», «Щемый щёнтун», «Маҗяди щёхуар» дэ данлинди щёфә. Лян ло гуонйин сынхади ха шынбазы җынҗанди, ви щин жын, щин гуонйин, щин жынли-дэдо, йидани фи гункў – дусы Эрли Эрбўдў щёфә дэ җунпян щёфәди йисы. Ба ло гуонйиншон хуэйзў жын гуәхади чүннан гуонйин та щеди е чёдихын. Та манли щели 80 щёфә лян җунпян щёфә. Эрли Эрсазович Эрбўдў гуон бусы ги хуэйзў вынщүә, ги Хырхызстанди дуәминзўди вынщүә литу ба зыҗиди шын җүәзун лёхали. Зэ фаҗон хуэйзў санвын литу та җандисы зэчян вифын.

Лян ще щёфә, җунпян щёфә дэ чонпян щёфә йитун, щеҗя хансы хо фанйижын. Та ба А. Куприн лян А. Чеховди, А. Толстой дэ М. Горькийди, М. Ауэзов лян Ч. Айтматовди хынщезы щёфә ду фандо хуэйзў хуашондини. Эрли Арсазович Эрбўдўсы СССРди щеҗя Лянбонди йүан, Хырхызстанди щеҗя Лянбонди йүан, Хырхызстанди журналистика Лянбонди йүан.

Эрли Эрбўдў 1986 няншон чүли шыли, ба та зэ Александровка щёнҗуонни сундёли. Вуҗин ги җыгә щёнҗуонниди ди 2-хо щүәтон ба тади минзы нангили.

ЙИСЫ ТЭ ШЫН

(Ги вәди баба Э. Эрбўдў)

Йүян тэ чё, зуй ю нын,

Хуэйзўди кулюр җыди шын.

Ниди щёфә йисы шын,

Дансы нянли, зуан жын щин.

Бый Ёнхў ни щеди җын,

(далее…)

Документальная повесть «Родные по крови»

В начале января 2017 года в свет вышла книга Макеевой Фатимы Хусеиновны «Родные по крови», посвященная 100-летию со дня рождения замечательного сына дунганского народа, писателя Арли Арсазовича Арбуду.

Многие знают и любят рассказы Арбуду А. Маленькие жизненные ситуации, на которые никто бы не обратил внимания, вошли во всеми любимые сборники коротких рассказов. Простые и понятные, они заставляют думать. Рассказы – воспоминания писателя о матери, о которых поведала нам Макеева Ф.Х., не стали исключением. Эта история раскрывает всю полноту и глубину материнского сердца, которое отказывается от логики и здравого смысла во имя спасения. Автор попытался передать те переживания, которые испытывала мать маленького Арли. И это одна из самых удачных попыток. Жизненная трагедия превращается в историю с глубоким идейным смыслом.

Интерес к личности и судьбе Арли Арбуду, широкое признание его произведений обусловлены тесной, кровной связью личной судьбы писателя и судеб его героев. Своеобразие творчества Арли Арбуду, поразительное единство его художественного мира основаны прежде всего на неповторимой личности самого писателя, выросшего на народной почве и сумевшего выразить целое направление духовной жизни дунганского народа.

Top